Trong logic học, có bốn quy luật cơ bản thường được coi là nền tảng của tư duy đúng đắn: quy luật đồng nhất, quy luật không mâu thuẫn, quy luật loại trừ cái thứ ba và quy luật lý do đầy đủ. Trong đó, quy luật loại trừ cái thứ ba (hay còn gọi là luật bài trung) giữ một vị trí đặc biệt quan trọng. Nó là nguyên tắc đảm bảo cho sự rành mạch, dứt khoát trong suy nghĩ và trong lập luận, tránh sự nhập nhằng, mơ hồ, từ đó giúp con người đi đến kết luận chính xác hơn.

1. Quy luật loại trừ cái thứ ba là gì?

            Quy luật loại trừ cái thứ ba được diễn đạt ngắn gọn như sau:
“Trong cùng một thời điểm, đối với cùng một đối tượng và cùng một quan hệ, hoặc mệnh đề đó đúng, hoặc mệnh đề đó sai; không thể có khả năng thứ ba nằm giữa đúng và sai.”

Nói cách khác, khi ta đưa ra một mệnh đề logic, chỉ có hai giá trị chân lý có thể xảy ra: đúng (chân) hoặc sai (ngụy). Không tồn tại một “khoảng giữa” nào cho phép mệnh đề vừa đúng vừa sai, hoặc đúng một nửa, sai một nửa trong cùng một phạm vi xác định.

Ví dụ:

• Mệnh đề “Hà Nội là thủ đô của Việt Nam” chỉ có thể đúng.
• Mệnh đề “Hà Nội là thủ đô của Thái Lan” chỉ có thể sai.
  Không có trường hợp thứ ba nào được chấp nhận.

2. Cơ sở hình thành của quy luật

            Quy luật loại trừ cái thứ ba xuất phát từ chính tính xác định của sự vật và hiện tượng trong thế giới khách quan. Mỗi sự vật, trong một thời điểm nhất định, đều tồn tại với những thuộc tính xác định. Nếu ta đã nói “A là B” thì không thể đồng thời khẳng định “A không phải là B” mà vẫn coi đó là đúng, bởi điều đó trái với tính khách quan của hiện thực.

Ngoài ra, quy luật này còn gắn liền với tính nhị nguyên trong logic hình thức. Logic học truyền thống, vốn xây dựng trên cơ sở của toán học và triết học cổ điển, coi mọi phán đoán đều mang giá trị chân hoặc ngụy. Đây chính là nguyên lý để xây dựng hệ thống lập luận logic nhất quán.

3. Vai trò của quy luật loại trừ cái thứ ba trong tư duy

3.1. Đảm bảo tính dứt khoát trong suy nghĩ

            Nếu không có quy luật loại trừ cái thứ ba, tư duy của con người sẽ rơi vào tình trạng mơ hồ, nước đôi. Khi xem xét một vấn đề, ta cần đưa ra kết luận rõ ràng là chấp nhận hay phủ định, từ đó mới có cơ sở để tiếp tục lập luận. Chính sự dứt khoát này giúp con người phân biệt được đâu là tri thức đúng, đâu là sai lầm.

3.2. Là nền tảng của lập luận logic

            Trong các lập luận khoa học, triết học hay pháp lý, người ta thường đưa ra những tiền đề rồi từ đó suy ra kết luận. Nếu một mệnh đề vừa có thể đúng vừa có thể sai cùng lúc, toàn bộ chuỗi lập luận sẽ bị phá vỡ. Nhờ quy luật loại trừ cái thứ ba, hệ thống suy lý mới duy trì được sự nhất quán, và kết luận cuối cùng mới có giá trị.

3.3. Giúp loại bỏ sự nhập nhằng ngôn ngữ

            Ngôn ngữ tự nhiên thường chứa nhiều khái niệm mơ hồ, gây hiểu nhầm. Quy luật loại trừ cái thứ ba buộc chúng ta phải diễn đạt khẳng định theo cách có hoặc không, tránh tình trạng “nửa vời”. Điều này đặc biệt quan trọng trong pháp luật, chính trị, khoa học, khi sự rõ ràng là điều kiện tiên quyết để hành động.

3.4. Cơ sở cho toán học và tin học

            Trong toán học cổ điển, mọi định lý, mệnh đề đều phải chứng minh dựa trên nguyên tắc: hoặc nó đúng, hoặc nó sai. Trong khoa học máy tính, các hệ thống logic nhị phân (0 – 1) cũng vận hành trên chính nguyên lý này. Nếu phủ nhận quy luật loại trừ cái thứ ba, toàn bộ nền tảng của toán học và lập trình máy tính sẽ sụp đổ.

4. Ví dụ minh họa

• Trong khoa học: Khi kiểm chứng một giả thuyết, kết quả thực nghiệm sẽ chỉ ra giả thuyết đó đúng hoặc sai. Không thể nói một giả thuyết “vừa đúng vừa sai” trong cùng một phạm vi nghiên cứu.
• Trong pháp luật: Nếu một bị cáo bị buộc tội, thì sau quá trình xét xử, tòa án phải đưa ra kết luận rõ ràng: có tội hoặc không có tội. Không thể tồn tại phán quyết “vừa có tội vừa không có tội” trong cùng một vụ án.
• Trong đời sống: Khi ta hỏi “Hôm nay trời có mưa không?”, câu trả lời chỉ có thể là có hoặc không. Nếu một người trả lời “nửa mưa nửa không” thì đó là sự phủ nhận tính logic và không đem lại thông tin xác thực.

5. Những giới hạn và tranh luận xung quanh quy luật

Mặc dù rất quan trọng, quy luật loại trừ cái thứ ba cũng từng được bàn cãi trong lịch sử triết học và khoa học:

• Trong logic đa trị: Các nhà logic hiện đại đã phát triển những hệ thống trong đó một mệnh đề có thể có nhiều hơn hai giá trị chân lý (ví dụ: đúng, sai, không xác định). Điều này thường dùng trong trường hợp xử lý ngôn ngữ mơ hồ hoặc trí tuệ nhân tạo. Tuy nhiên, ngay cả khi có thêm giá trị “không xác định”, thì ở cấp độ cơ bản, mọi phân tích cuối cùng vẫn quy về lựa chọn rõ ràng: đúng hoặc sai.
• Trong triết học phương Đông: Một số trường phái triết học như Phật giáo nhấn mạnh tính “phi nhị nguyên” của thực tại. Tuy nhiên, trong hoạt động tư duy logic, kể cả trong nghiên cứu kinh điển, các luận sư Phật giáo vẫn phải sử dụng những nguyên tắc gần giống quy luật loại trừ cái thứ ba để tranh biện.
• Trong cơ học lượng tử: Có những hiện tượng vật lý (như tính lưỡng tính sóng – hạt của electron) khiến nhiều người nghĩ rằng quy luật loại trừ cái thứ ba bị thách thức. Nhưng thực ra, vấn đề nằm ở cách chúng ta diễn đạt mệnh đề, chứ không phải bản thân quy luật sai.

6. Ý nghĩa thực tiễn trong đời sống

Quy luật loại trừ cái thứ ba không chỉ mang tính lý thuyết, mà còn có ý nghĩa sâu sắc trong thực tiễn:

• Trong học tập và nghiên cứu: Giúp người học rèn luyện tư duy mạch lạc, tránh cách nghĩ nhập nhằng.
• Trong tranh luận: Tạo cơ sở để phản biện chặt chẽ, buộc đối phương phải đưa ra lập trường rõ ràng.
• Trong quản lý và ra quyết định: Giúp nhà lãnh đạo đưa ra lựa chọn dứt khoát, không rơi vào tình trạng nước đôi, kéo dài sự bất định.
• Trong đời sống cá nhân: Khi đứng trước một lựa chọn, nguyên tắc này nhắc nhở con người rằng không thể mãi ở trạng thái “lưng chừng”, mà cần quyết định theo một hướng rõ ràng.

7. Kết luận

            Quy luật loại trừ cái thứ ba là một trong những nguyên tắc logic cơ bản nhất, bảo đảm cho tư duy của con người có tính rành mạch, dứt khoát và khoa học. Nó giúp chúng ta phân định rõ đúng – sai, tránh mơ hồ, đồng thời duy trì sự nhất quán trong lập luận. Mặc dù trong một số lĩnh vực hiện đại, người ta có thể bàn cãi về giới hạn của quy luật này, song trên thực tế, không một hệ thống tư duy nào có thể vận hành nếu thiếu nó. Chính vì vậy, việc nắm vững và vận dụng quy luật loại trừ cái thứ ba là điều thiết yếu để con người suy nghĩ sáng suốt, hành động đúng đắn và đạt tới tri thức chân thực.

Th.s Trần Thị Dung – Giảng viên Bộ môn LLCT