Trong bối cảnh “bùng nổ thông tin” ngày nay, khi mạng xã hội và truyền thông số đang làm mờ đi ranh giới giữa tin thật và tin giả, cuốn The Elements of Journalism của Bill Kovach và Tom Rosenstiel trở thành một kim chỉ nam quan trọng. Tác phẩm không chỉ dành cho những người làm báo mà còn cho bất kỳ ai quan tâm đến vai trò của truyền thông trong xã hội, bởi nó khái quát những nguyên tắc cốt lõi giúp báo chí giữ vững sứ mệnh phục vụ sự thật và công chúng.
Chương 1: Nhiệm vụ đầu tiên của báo chí là sự thật
Báo chí sinh ra trước hết để phục vụ sự thật. Nhưng “sự thật” trong báo chí không đơn giản chỉ là đưa ra một thông tin đúng, mà là một quá trình liên tục của việc xác minh, kiểm chứng và đặt dữ kiện vào đúng bối cảnh. Kovach và Rosenstiel cho rằng công chúng cần báo chí để hiểu bản chất thực sự của sự kiện, từ đó đưa ra các quyết định sáng suốt trong đời sống xã hội. Vì vậy, nhà báo không thể chạy theo tốc độ mà bỏ qua sự chính xác, bởi nếu đánh mất sự thật, báo chí sẽ đánh mất chính lý do tồn tại của mình.
Chương 2: Lòng trung thành trước hết với công chúng
Một nền báo chí có trách nhiệm phải đặt lợi ích của công chúng lên hàng đầu. Điều đó có nghĩa là, dù nhà báo làm việc cho cơ quan báo chí nào, dù tòa soạn chịu áp lực từ chính trị hay kinh tế ra sao, thì bản chất của báo chí vẫn phải phục vụ độc giả, khán giả, thính giả – những người cần thông tin để sống và hành động. Khi báo chí bị chi phối bởi quảng cáo, doanh nghiệp hay chính quyền, lòng tin của công chúng sẽ bị xói mòn. Trung thành với công chúng cũng chính là cách duy nhất để báo chí giữ được uy tín lâu dài.
Chương 3: Kỷ luật của sự kiểm chứng
Điểm khác biệt căn bản giữa báo chí và tin đồn trên mạng xã hội là kỷ luật kiểm chứng. Một nhà báo chuyên nghiệp không được phép đưa thông tin mà chưa được xác thực. Việc kiểm chứng bao gồm đối chiếu nhiều nguồn, xác minh nhân chứng, và không ngừng đặt câu hỏi để đảm bảo độ tin cậy cao nhất. Theo tác giả, chính sự tuân thủ kỷ luật này đã làm nên giá trị của báo chí và bảo vệ công chúng trước “nhiễu loạn thông tin” trong thời đại kỹ thuật số.
Chương 4: Độc lập với đối tượng đưa tin
Một nhà báo có thể đồng cảm, thấu hiểu, nhưng không được phép để cảm xúc hay lợi ích cá nhân làm sai lệch thông tin. Sự độc lập ở đây không có nghĩa là trung lập tuyệt đối – bởi không ai hoàn toàn khách quan – mà là không để bất kỳ phe nhóm hay thế lực nào chi phối sự thật. Kovach và Rosenstiel nhấn mạnh rằng, chỉ khi giữ được sự độc lập với đối tượng đưa tin, báo chí mới có thể phục vụ công chúng một cách công bằng và chính xác.
Chương 5: Báo chí là công cụ giám sát quyền lực
Một trong những vai trò quan trọng nhất của báo chí là “người gác cổng quyền lực” – watchdog journalism. Báo chí có trách nhiệm theo dõi, điều tra, và phơi bày những hành vi sai trái, tham nhũng hoặc lạm quyền của những người có chức có quyền.
Chương 6: Diễn đàn công luận
Báo chí không chỉ là nơi cung cấp thông tin, mà còn là không gian để công chúng thảo luận, trao đổi và bày tỏ ý kiến về các vấn đề xã hội. Vai trò này ngày càng quan trọng trong kỷ nguyên số, khi công dân không chỉ tiếp nhận mà còn tham gia tạo lập thông tin. Báo chí cần duy trì sự đa dạng tiếng nói, bảo đảm rằng mọi nhóm xã hội đều có cơ hội được lắng nghe và phản biện.
Chương 7: Đưa tin toàn diện, có bối cảnh
Một mẩu tin đơn lẻ có thể khiến người đọc hiểu sai nếu không được đặt trong bức tranh tổng thể. Do đó, báo chí cần cung cấp thông tin đầy đủ, gắn kết các dữ kiện và trình bày bối cảnh rộng lớn để công chúng nắm bắt được toàn bộ câu chuyện. Việc chỉ chạy theo các “tin nóng” giật gân mà bỏ qua tính toàn diện sẽ khiến báo chí trở thành bề mặt hời hợt, không giúp ích cho công chúng.
Chương 8: Tin tức phải phù hợp, có ý nghĩa cho đời sống công dân
Tin tức báo chí không chỉ để giải trí, mà phải mang giá trị thực tiễn đối với đời sống công dân. Một bản tin tốt là bản tin giúp người dân hiểu hơn về xã hội, từ đó có thể tham gia vào các quyết định cộng đồng như bầu cử, phản biện chính sách, hoặc hành động vì lợi ích xã hội. Tác giả cho rằng báo chí chỉ thực sự có ích khi nó giúp công dân sống có trách nhiệm và dân chủ hơn.
Chương 9: Nhà báo phải được quyền tự do phát biểu lương tâm nghề nghiệp
Mỗi nhà báo có trách nhiệm cá nhân đối với sản phẩm mình tạo ra. Họ không thể đổ lỗi cho biên tập viên, cơ quan chủ quản hay sức ép tài chính để biện minh cho việc đưa tin sai sự thật. Quan trọng hơn, nhà báo cần có dũng khí nói “không” với những áp lực trái với lương tâm nghề nghiệp. Tự do và trách nhiệm luôn đi kèm, và chính điều này tạo nên phẩm chất nghề nghiệp của người làm báo.
Chương 10: Công chúng cũng có trách nhiệm
Trong thời đại kỹ thuật số, công chúng không còn là “người nhận tin thụ động” mà còn là người chia sẻ, thậm chí sản xuất thông tin. Vì vậy, công chúng cũng có trách nhiệm trong việc sàng lọc, phân tích, và tiếp nhận thông tin một cách có chọn lọc. Nếu công chúng dễ dãi với tin giả, báo chí sẽ khó giữ vững chuẩn mực. Do đó, nền báo chí vững mạnh chỉ tồn tại khi cả nhà báo và công chúng cùng hành xử có trách nhiệm với sự thật.
Nhìn lại mười nguyên tắc mà The Elements of Journalism đưa ra, có thể thấy báo chí chỉ thực sự có giá trị khi trung thành với sự thật, đặt lợi ích công chúng lên hàng đầu và giữ vững kỷ luật nghề nghiệp. Đây không chỉ là “bài học nghề” cho các nhà báo, mà còn là lời nhắc nhở cho mỗi công dân về trách nhiệm trong việc tiếp nhận và lan tỏa thông tin, để cùng nhau xây dựng một xã hội minh bạch và dân chủ hơn.
Nguyễn Thị Diệu Hà