Nguyễn Thanh Sinh
Chiến lược tự lực công nghệ: Dưới áp lực cạnh tranh với Mỹ, Trung Quốc đẩy mạnh chính sách “tự lực tự cường” về khoa học công nghệ. Kế hoạch 5 năm 2021-2025 và tầm nhìn 2035 đều đặt đổi mới sáng tạo là trọng tâm, với mục tiêu giảm phụ thuộc nước ngoài trong các công nghệ then chốt. Từ 2022, khi Mỹ siết chặt xuất khẩu chip tiên tiến và thiết bị sản xuất chip, Bắc Kinh càng quyết liệt triển khai các chương trình hỗ trợ ngành bán dẫn nội địa. Tháng 9/2023, chính quyền trung ương phê duyệt thành lập quỹ đầu tư công nghiệp bán dẫn mới quy mô 300 tỷ NDT (~40 tỷ USD) – lớn nhất từ trước đến nay – do Quỹ Big Fund quản lý. Quỹ này sẽ dồn vốn vào phát triển thiết bị và vật liệu chế tạo chip nhằm vượt qua điểm nghẽn do không nhập được máy EUV, đồng thời hỗ trợ các hãng chip nội địa như SMIC, HuaHong mở rộng năng lực sản xuất. Chủ tịch Tập Cận Bình nhiều lần nhấn mạnh phải “tự chủ về công nghệ cốt lõi”, coi đây là yêu cầu an ninh quốc gia trước lo ngại Mỹ muốn “kìm hãm” sự phát triển của Trung Quốc. Năm 2023, Trung Quốc cải tổ mạnh bộ máy quản lý khoa học-công nghệ: lập Ủy ban Khoa học-Công nghệ Trung ương do chính ông Tập đứng đầu để chỉ đạo thống nhất các nỗ lực đổi mới; Bộ Khoa học-Công nghệ được tái cơ cấu, tăng chức năng huy động nguồn lực cho các dự án chiến lược. Chính phủ cũng tung ra ưu đãi thuế và trợ cấp khủng cho doanh nghiệp trong các lĩnh vực linh kiện bán dẫn, điện toán đám mây, năng lượng mới... Ví dụ, doanh nghiệp sản xuất chip được miễn thuế thu nhập đến 10 năm tùy loại chip. Để lách hạn chế, Trung Quốc tập trung phát triển chip thế hệ cũ (28nm, 14nm) ở quy mô lớn và tự nghiên cứu vật liệu, thiết kế mới cho thế hệ sau. Kết quả ban đầu: SMIC năm 2022-2023 đã sản xuất được chip tiến trình ~7nm bằng dụng cụ trong nước, trang bị cho một số sản phẩm. Dù còn tụt hậu so với công nghệ 3-4nm tiên tiến nhất, đây vẫn là bước tiến chứng tỏ khả năng chịu đựng và tiến lên của ngành chip Trung Quốc trước lệnh cấm vận.
Trí tuệ nhân tạo (AI) và công nghệ số: Trung Quốc tiếp tục đổ nguồn lực lớn vào AI và kỹ thuật số để vừa phát triển kinh tế, vừa phục vụ quản trị (như đã nói ở phần an ninh). Chính phủ đặt mục tiêu dẫn đầu thế giới về AI vào năm 2030. Các công ty Trung Quốc như Baidu, Alibaba, Tencent thi nhau nghiên cứu AI tạo sinh (generative AI) – ví dụ mô hình ngôn ngữ kiểu ChatGPT của Baidu (ERNIE Bot) ra mắt 2023. Đáng chú ý, Bắc Kinh cũng là một trong những nước đầu tiên ban hành khung quản lý AI tạo sinh: Tháng 7/2023, Cơ quan quản lý không gian mạng Trung Quốc (CAC) công bố quy định tạm thời về dịch vụ AI tạo sinh, yêu cầu các nhà cung cấp phải tuân thủ “giá trị cốt lõi xã hội chủ nghĩa”, kiểm duyệt nội dung AI tạo ra và đăng ký thuật toán có ảnh hưởng đến dư luận. Quy định này nhấn mạnh cân bằng giữa phát triển và an ninh, nhắc nhở các công ty vừa phải đổi mới vừa phải đảm bảo AI không vi phạm kiểm duyệt, không gây bất ổn. Nhà cung cấp AI có trách nhiệm ngăn chặn và báo cáo nội dung “bất hợp pháp” người dùng tạo ra bằng AI. Đặc biệt, chính quyền có quyền yêu cầu doanh nghiệp nộp chi tiết mô hình AI (dữ liệu huấn luyện, tham số thuật toán…) để kiểm soát. Song song, Trung Quốc đầu tư xây dựng hạ tầng tính toán và dữ liệu dùng chung: khởi động dự án “Trung tâm điện toán quốc gia” với các hub đám mây quy mô lớn, phát triển nền tảng dữ liệu mở hỗ trợ doanh nghiệp AI nhỏ. Nhà nước cũng kêu gọi tự chủ về toàn bộ chuỗi AI – từ chip, khung phần mềm đến ứng dụng. Việc quản lý chặt chẽ không làm Trung Quốc chậm nhịp AI: năm 2023, Trung Quốc có số bài báo và bằng sáng chế về AI dẫn đầu thế giới; nhiều ứng dụng AI trong đời sống (như thành phố thông minh, xe tự lái, thương mại điện tử) được triển khai rộng. Tuy bị Mỹ cấm mua chip AI cao cấp (như NVIDIA A100, H100), các công ty Trung Quốc tìm giải pháp thay thế bằng kết nối nhiều chip yếu hơn hoặc thiết kế chip tối ưu cho thị trường nội địa.
Công nghệ xanh và ngành công nghiệp mới: Một điểm sáng của Trung Quốc giai đoạn này là bùng nổ công nghệ năng lượng xanh: pin mặt trời, turbine gió, xe điện (EV), pin lưu trữ... Trung Quốc đã trở thành siêu cường xe điện: năm 2022, xe năng lượng mới (điện/bán điện) chiếm ~25% doanh số bán xe tại Trung Quốc; đến 2023 con số này vượt 30%. Chính phủ mặc dù chấm dứt trợ cấp trực tiếp cho người mua EV cuối 2022, nhưng ngay sau đó đã gia hạn miễn/giảm thuế mua xe NEV đến năm 2027 để tiếp tục kích cầu. Gói ưu đãi thuế này trị giá tới 520 tỷ NDT (khoảng 72 tỷ USD) trong 4 năm, giúp xe điện duy trì lợi thế giá. Ngoài ra, các thành phố lớn áp quota ưu đãi cho xe điện (biển số, đỗ xe, v.v.). Kết quả, năm 2023 Trung Quốc xuất khẩu hơn 1 triệu ô tô điện, vượt qua Nhật để thành nước xuất khẩu ô tô lớn nhất thế giới. Các hãng như BYD, CATL (pin) dẫn đầu thị phần toàn cầu. Trong lĩnh vực năng lượng tái tạo, Trung Quốc đầu tư kỷ lục: riêng năm 2023 chi 6,3 nghìn tỷ NDT (890 tỷ USD) vào năng lượng sạch, tăng 40% so với 2022. Khoản đầu tư khổng lồ này chiếm toàn bộ phần tăng đầu tư của nền kinh tế Trung Quốc trong năm, tức bù đắp sụt giảm ở các lĩnh vực khác. Hệ quả là năm 2023, công nghiệp năng lượng sạch đóng góp khoảng 40% tăng trưởng GDP của Trung Quốc – trở thành động lực chính yếu khi bất động sản, xuất khẩu suy yếu. Trung Quốc lắp đặt các công suất điện tái tạo mới vượt xa phần còn lại của thế giới: 200 GW điện mặt trời mới chỉ trong năm 2023 (gấp đôi mức kỷ lục 87 GW của năm 2022), cùng với hàng chục GW điện gió. Nhiều chương trình như “điện mặt trời trên mái toàn huyện” và các căn cứ năng lượng sạch quy mô lớn được triển khai để tận dụng sa mạc, nông thôn cho điện mặt trời. Sản xuất thiết bị năng lượng xanh của Trung Quốc cũng bùng nổ: công suất chế tạo tấm pin mặt trời, tuabin gió, pin lưu trữ đều tăng 30-50%/năm, trong đó năm 2023 sản lượng tấm pin năng lượng mặt trời Trung Quốc chiếm hơn 80% thị phần thế giới. Chính phủ thúc đẩy sáng tạo trong công nghệ xanh: hỗ trợ thí điểm điện gió nổi, điện hạt nhân thế hệ mới, hydro xanh... để giữ vị thế tiên phong.
Cạnh tranh công nghệ với Mỹ: Rõ ràng nhất, các động thái của Mỹ (cấm vận chip, cấm công ty Trung Quốc tiếp cận công nghệ cao) thúc đẩy Bắc Kinh đáp trả bằng tự lực. Trung Quốc nhận thức phải làm chủ công nghệ lõi (chip, hệ điều hành, AI...) nếu không muốn bị “nghẹt thở”. Động cơ chiến lược này mạnh đến mức sẵn sàng chấp nhận tốn kém, trùng lặp khi đầu tư “toàn nội địa hóa” chuỗi cung ứng công nghệ. Thách thức là Trung Quốc khó nhanh chóng bắt kịp những đỉnh cao công nghệ mà phương Tây đã tích lũy qua nhiều thập kỷ; đồng thời nguy cơ lãng phí nguồn lực nếu đầu tư dàn trải, thiếu hiệu quả (đã từng có các dự án chip “đắp chiếu” vì tham nhũng hoặc năng lực kém).
Phát triển kinh tế số và tiêu chuẩn riêng: Trung Quốc muốn vừa trở thành siêu cường công nghệ, vừa thoát phụ thuộc phương Tây về không gian mạng. Việc xây dựng quy định AI, dữ liệu... nghiêm ngặt còn nhằm tạo hệ sinh thái công nghệ “có chủ quyền” – với tiêu chuẩn và giá trị Trung Quốc (VD: AI không thách thức chế độ, Internet có tường lửa). Thách thức ở đây là làm sao để thúc đẩy đổi mới sáng tạo trong khi vẫn kiểm soát chặt nội dung và luồng thông tin. Một số chuyên gia lo rằng kiểm duyệt gắt gao có thể làm thui chột khả năng sáng tạo, nhất là trong các lĩnh vực cần trao đổi mở.
Nhu cầu chuyển đổi xanh và cam kết khí hậu: Động cơ phát triển công nghệ xanh của Trung Quốc vừa là để đáp ứng mục tiêu trung hòa carbon 2060, vừa nắm bắt cơ hội kinh tế khổng lồ. Bắc Kinh thấy rõ dẫn đầu năng lượng sạch không chỉ giúp giảm phát thải mà còn đem lại lợi thế xuất khẩu và ảnh hưởng chuẩn mực (đặt ra tiêu chuẩn cho công nghệ tương lai). Tuy vậy, thách thức là cân bằng chuyển đổi xanh với an ninh năng lượng và tăng trưởng trước mắt. Việc đầu tư ồ ạt cho năng lượng tái tạo phải đi đôi với cải tạo lưới điện, lưu trữ để tránh lãng phí. Ngoài ra, ngành công nghiệp xanh Trung Quốc đối mặt nguy cơ phản ứng thương mại (EU, Mỹ áp thuế carbon, điều tra trợ cấp).
Chất lượng vs. số lượng: Dù dẫn đầu về số lượng công trình nghiên cứu AI, bằng sáng chế, Trung Quốc vẫn gặp thách thức về chất lượng và nền tảng khoa học cơ bản. Thiếu hợp tác quốc tế do môi trường địa chính trị xấu đi có thể làm các nhà khoa học Trung Quốc ít cọ xát, ảnh hưởng đến sáng tạo thực sự. Chính phủ đang cố gắng cải thiện giáo dục khoa học cơ bản, thu hút nhân tài (kế hoạch “Vạn nhân tài”), nhưng việc di cư chất xám khi một số chuyên gia chọn ở lại phương Tây cũng đáng lo.
Tác động và phản ứng quốc tế: Thành tựu công nghệ Trung Quốc khiến thế giới vừa kinh ngạc vừa lo ngại. Về tích cực, sự tiến bộ của Trung Quốc trong năng lượng sạch đóng góp to lớn cho cuộc chiến chống biến đổi khí hậu toàn cầu. Pin mặt trời và xe điện giá rẻ từ Trung Quốc giúp nhiều nước sớm tiếp cận công nghệ xanh, thúc đẩy quá trình chuyển đổi năng lượng sạch trên toàn cầu. Nhiều quốc gia đang phát triển chào đón đầu tư công nghệ của Trung Quốc (ví dụ BRI giờ tập trung nhiều hơn vào dự án “BRI xanh” như trang trại điện gió, mặt trời). Tuy nhiên, các nước công nghiệp phát triển lại quan ngại trước sức cạnh tranh của công nghiệp Trung Quốc. Liên minh châu Âu lo ngại ô tô điện Trung Quốc được trợ cấp gây thiệt hại cho ngành sản xuất ô tô châu Âu, dẫn tới điều tra và có thể áp thuế (Trung Quốc cảnh báo trả đũa nếu điều này xảy ra). Hoa Kỳ thì đã sớm chặn công ty Trung Quốc khỏi chuỗi cung ứng công nghệ Mỹ: cấm Huawei, ZTE tham gia mạng 5G, vận động đồng minh như châu Âu, Nhật loại bỏ thiết bị viễn thông Trung Quốc vì lý do an ninh. Cuộc “chiến tranh chip” tăng nhiệt với các vòng cấm vận qua lại làm gián đoạn phần nào hợp tác khoa học quốc tế. Phản ứng khác là Mỹ và phương Tây tăng đầu tư nội địa để cạnh tranh: Mỹ thông qua Đạo luật CHIPS 2022 dành 52 tỷ USD hỗ trợ sản xuất bán dẫn trong nước, EU cũng có Đạo luật Chip riêng. Đồng thời, kiểm soát xuất khẩu đa phương được thắt chặt (Mỹ thuyết phục Nhật, Hà Lan cùng hạn chế bán máy in thạch bản cho Trung Quốc). Trung Quốc trong bối cảnh đó càng dựa vào thị trường nội địa rộng lớn để thử nghiệm và hoàn thiện công nghệ. Đáng chú ý, trong lĩnh vực AI, cách tiếp cận quản lý của Trung Quốc (ưu tiên kiểm soát nội dung) khác biệt hẳn phương Tây (ưu tiên an toàn, đạo đức nhưng không can thiệp nội dung cụ thể). Một số nước có chế độ tương đồng (ví dụ Nga, Trung Đông) tỏ ý quan tâm mô hình Trung Quốc. Song giới nghiên cứu AI phương Tây cảnh báo quy định kiểu Trung Quốc về “giá trị cốt lõi XHCN” là đàn áp tự do ngôn luận bằng công cụ số. Cuộc đua AI cũng vì thế mang màu sắc địa chính trị: Trung Quốc muốn viết quy tắc toàn cầu về AI theo cách của mình, trong khi Mỹ-EU muốn giữ chuẩn mực tự do. Ở cấp độ người dân, sản phẩm công nghệ Trung Quốc ngày càng phổ biến trên thế giới (từ điện thoại, xe điện đến ứng dụng TikTok) khiến chính phủ nhiều nước phải dò xét an ninh. Ví dụ, Mỹ, Ấn Độ cấm hoặc hạn chế TikTok vì lo ngại dữ liệu chảy về Trung Quốc; thiết bị bay không người lái DJI của Trung Quốc bị quân đội phương Tây cấm dùng vì sợ lộ thông tin. Trung Quốc luôn bác bỏ những cáo buộc này, song không thể phủ nhận niềm tin giữa Trung Quốc và phương Tây trong lĩnh vực công nghệ đã giảm mạnh. Kết quả là thế giới có nguy cơ chia thành “hai hệ sinh thái công nghệ” tách biệt, với Trung Quốc dẫn đầu một bên và Mỹ dẫn đầu bên kia. Đây là thách thức lớn cho hợp tác khoa học toàn cầu, đòi hỏi nỗ lực ngoại giao công nghệ để tránh phân mảnh sâu hơn.