Bộ luật Hammurabi – một trong những bộ luật thành văn cổ nhất của nhân loại – được ban hành dưới triều vua Hammurabi của vương quốc Babylon (1796–1750 TCN), là thành tựu nổi bật của nền văn minh Lưỡng Hà. Gần 4.000 năm sau, bộ luật này vẫn được xem là một bước tiến lớn về lập pháp, thể hiện tư duy pháp quyền sơ khai nhưng tiến bộ, nhân văn và có nhiều giá trị kế thừa cho thế giới hiện đại.

Di sản khảo cổ và bối cảnh ra đời

Năm 1901, các nhà khảo cổ Pháp phát hiện bộ luật được khắc trên bia đá bazan cao 2,44m tại thành phố cổ Suse (Iran ngày nay). Hiện vật được lưu giữ tại Bảo tàng Louvre (Pháp), gồm 282 điều luật (chỉ còn đọc được 247 điều) được chia làm ba phần: mở đầu, nội dung và kết luận. Bộ luật ra đời trong bối cảnh kinh tế Lưỡng Hà đang chuyển từ nông nghiệp thuần túy sang kinh tế hàng hóa, yêu cầu một hệ thống luật pháp rõ ràng, thay thế cho tiền lệ và tập quán cũ.

Hammurabi đã kế thừa luật lệ của người Sumer, người Amorite và pháp điển hóa các quy tắc để đảm bảo trật tự xã hội. Phần mở đầu của bộ luật thể hiện quan điểm “trị vì bằng thiên mệnh”, gắn kết thần quyền – vương quyền – pháp quyền, nhằm tạo sự chính danh và linh thiêng cho luật pháp.

Nội dung và kỹ thuật lập pháp tiên tiến

Dù không chia theo ngành luật hiện đại, các điều khoản trong bộ luật được nhóm theo chủ đề, diễn đạt bằng ngôn ngữ rõ ràng, mạch lạc. Bộ luật phản ánh toàn diện các mặt đời sống xã hội: dân sự, hình sự, hôn nhân gia đình và tố tụng. Cấu trúc liên hoàn, chặt chẽ, mang tính bao quát cao.

Bộ luật đặt ra nhiều nguyên tắc tiến bộ, trong đó nổi bật là nguyên tắc "công bằng hình phạt" – áp dụng hình phạt tương xứng với mức độ thiệt hại. Tuy nhiên, mức xử phạt vẫn phân biệt theo tầng lớp xã hội, thể hiện tính giai cấp đặc trưng của thời đại.

Giá trị nhân văn và pháp lý vượt thời gian

Bộ luật thể hiện tinh thần bảo vệ quyền con người một cách sơ khai nhưng đáng ghi nhận. Nô lệ được kết hôn, chữa bệnh, được trả tự do sau ba năm nếu làm thuê vì nợ. Trong hôn nhân, người vợ có quyền ly hôn nếu chồng ngoại tình hoặc rời nhà không lý do; người chồng không được bỏ vợ nếu vợ mắc bệnh hiểm nghèo.

Về thừa kế, luật phân biệt giữa thừa kế theo pháp luật và theo di chúc, đồng thời quy định con trai – con gái được hưởng tài sản ngang nhau. Trong lĩnh vực hợp đồng, luật đặt ra các điều kiện chặt chẽ và quy định cụ thể mức lãi suất.

Tư tưởng pháp quyền và trách nhiệm tư pháp

Trong lĩnh vực tố tụng, luật quy định nguyên tắc xét xử công khai, dựa vào chứng cứ, và yêu cầu thi hành bản án nghiêm túc. Đặc biệt, bộ luật ràng buộc trách nhiệm thẩm phán: nếu xử sai và gây thiệt hại, thẩm phán sẽ bị phạt gấp 12 lần mức phạt đã tuyên và vĩnh viễn không được hành nghề nữa – một điều chưa từng thấy trong các nền văn minh cùng thời.

Kết luận

Bộ luật Hammurabi là minh chứng cho bước tiến vượt bậc trong lịch sử lập pháp nhân loại. Dù chịu ảnh hưởng của bối cảnh lịch sử và xã hội cổ đại, bộ luật vẫn thể hiện những giá trị nhân đạo, nguyên tắc công bằng và tư duy pháp quyền sâu sắc. Gần 4.000 năm trôi qua, nhiều quy định trong bộ luật vẫn có giá trị tham khảo và học hỏi trong xây dựng pháp luật hiện đại – đặc biệt là trong việc bảo vệ công lý, đề cao trách nhiệm xét xử, và đặt luật pháp làm nền tảng cai trị xã hội.

                                                                                                           Trần Thị Diễm Trâm