Tư duy biện chứng là một phương pháp tư duy khoa học, logic, nhìn nhận sự vật, hiện tượng trong sự vận động, phát triển không ngừng, trong mối liên hệ ràng buộc và tác động qua lại lẫn nhau. Tư duy biện chứng giữ vai trò quan trọng trong triết học, đặc biệt là trong triết học Mác - Lênin. Chủ tịch Hồ Chí Minh, trong quá trình tiếp thu chủ nghĩa Mác - Lênin và vận dụng vào điều kiện cụ thể của Việt Nam, đã thể hiện rõ tư duy biện chứng trong toàn bộ tư tưởng, hành động và phương pháp lãnh đạo cách mạng. Việc tìm hiểu tư duy biện chứng trong tư tưởng Hồ Chí Minh không chỉ giúp ta hiểu rõ hơn về tư tưởng của Người mà còn có giá trị to lớn trong việc vận dụng vào công cuộc đổi mới, xây dựng và phát triển đất nước hiện nay.
Tư duy biện chứng trong tư tưởng Hồ Chí Minh không phải tự nhiên mà có, mà được hình thành từ nhiều nguồn gốc và quá trình tích lũy lâu dài:
- Nền tảng văn hóa dân tộc
Hồ Chí Minh sinh ra và lớn lên trong bối cảnh văn hóa phương Đông, đặc biệt là văn hóa Việt Nam mang đậm tính nhân văn và tinh thần hài hòa, dung hợp. Tư duy biện chứng sơ khai thể hiện rõ trong tư tưởng Nho giáo, Phật giáo và tư tưởng dân gian Việt Nam với quan niệm “âm dương”, “thiện ác đối lập nhưng chuyển hóa lẫn nhau”, “họa phúc khôn lường”... Những yếu tố này đã góp phần hình thành khả năng nhìn nhận sự vật trong mối quan hệ vận động và chuyển hóa.
- Tinh hoa văn hóa nhân loại
Hồ Chí Minh có quá trình học tập, tiếp xúc với nhiều nền văn hóa khác nhau, từ phương Đông đến phương Tây. Người đã tiếp thu có chọn lọc tư tưởng dân chủ, tiến bộ từ các trào lưu tư tưởng lớn như Khai sáng, Cách mạng Pháp, phong trào công nhân ở châu Âu… Những yếu tố này góp phần mở rộng tầm nhìn của Người, từ đó rèn luyện nên một tư duy lý luận mang tính biện chứng và thực tiễn cao.
- Chủ nghĩa Mác - Lênin
Chủ nghĩa Mác - Lênin là nền tảng tư tưởng, kim chỉ nam cho hành động của Hồ Chí Minh. Qua việc tiếp thu chủ nghĩa Mác - Lênin, Hồ Chí Minh thấm nhuần phương pháp tư duy biện chứng duy vật – một phương pháp khoa học và cách mạng, cho phép nhìn nhận thế giới một cách toàn diện, vận động và phát triển. Tư duy biện chứng Mácxít là công cụ sắc bén giúp Hồ Chí Minh phân tích, giải quyết các vấn đề thực tiễn của cách mạng Việt Nam. Tư duy biện chứng trong tư tưởng Hồ Chí Minh biểu hiện ở các mặt sau:
- Nhìn nhận cách mạng Việt Nam trong tổng thể và phát triển
Tư duy biện chứng được thể hiện rõ trong việc Hồ Chí Minh nhìn nhận cuộc cách mạng Việt Nam là một phần của phong trào cách mạng thế giới. Người không xem cách mạng Việt Nam là một hiện tượng biệt lập, mà là một mắt xích trong chuỗi vận động cách mạng toàn cầu. Bên cạnh đó, Người cũng nhìn nhận mỗi giai đoạn cách mạng đều có tính kế thừa và phát triển, phải biết thích nghi với từng thời kỳ lịch sử để có phương pháp phù hợp.
Ví dụ điển hình là sự chuyển hướng chiến lược trong các giai đoạn lịch sử: từ đấu tranh dân tộc sang xây dựng đất nước, từ kháng chiến chống thực dân, đế quốc đến cải tạo xã hội chủ nghĩa. Mỗi bước chuyển đều thể hiện rõ sự mềm dẻo, linh hoạt nhưng vẫn giữ nguyên mục tiêu lý tưởng – đó là độc lập dân tộc và hạnh phúc cho nhân dân.
- Kết hợp giữa lý luận và thực tiễn
Hồ Chí Minh luôn nhấn mạnh rằng “lý luận mà không liên hệ với thực tiễn là lý luận suông”. Tư duy biện chứng đòi hỏi lý luận phải được kiểm nghiệm, hiệu chỉnh qua thực tiễn. Ngược lại, thực tiễn muốn có phương hướng đúng đắn thì cần được soi sáng bởi lý luận khoa học.
Chính nhờ tư duy biện chứng, Hồ Chí Minh luôn biết cách vận dụng sáng tạo lý luận vào hoàn cảnh cụ thể của Việt Nam, ví dụ như việc vận dụng học thuyết Mác - Lênin về cách mạng vô sản vào nước thuộc địa nửa phong kiến – điều mà chính Mác và Lênin chưa đề cập sâu sắc.
- Kết hợp giữa dân tộc và quốc tế, giữa truyền thống và hiện đại
Một trong những biểu hiện sâu sắc của tư duy biện chứng trong tư tưởng Hồ Chí Minh là khả năng kết hợp hài hòa giữa tính dân tộc và tính quốc tế. Người khẳng định: “Muốn cứu nước và giải phóng dân tộc không có con đường nào khác ngoài con đường cách mạng vô sản”, nhưng đồng thời cũng nhấn mạnh vai trò chủ động, sáng tạo của dân tộc Việt Nam trong quá trình đó.
Mặt khác, Hồ Chí Minh cũng rất coi trọng truyền thống dân tộc, xem đó là sức mạnh nội sinh để đưa đất nước phát triển. Tuy nhiên, Người không tuyệt đối hóa truyền thống, mà kết hợp với tinh thần hiện đại, khoa học, dân chủ để tạo nên con đường phát triển bền vững.
- Tư duy “lấy dân làm gốc” và giải quyết mâu thuẫn xã hội
Tư duy biện chứng cho phép Hồ Chí Minh hiểu rõ rằng xã hội luôn tồn tại các mâu thuẫn khách quan và chủ quan. Muốn giải quyết mâu thuẫn phải đi từ căn nguyên của vấn đề, phải xuất phát từ nhu cầu và lợi ích của nhân dân. Người cho rằng cách mạng là sự nghiệp của quần chúng nhân dân, không thể làm thay cho dân, càng không thể xa rời dân. Vì vậy, tư tưởng “lấy dân làm gốc” không chỉ là triết lý đạo đức, mà còn là một cách tiếp cận biện chứng để giải quyết các mâu thuẫn xã hội một cách triệt để.
Có thể nói rằng, tư duy biện chứng trong tư tưởng Hồ Chí Minh không chỉ là nền tảng cho các quyết sách cách mạng trong lịch sử mà còn mang ý nghĩa thời sự sâu sắc trong giai đoạn hiện nay:
Trong bối cảnh hội nhập và toàn cầu hóa, việc tiếp tục học tập, nghiên cứu và vận dụng tư duy biện chứng trong tư tưởng Hồ Chí Minh sẽ góp phần nâng cao năng lực lãnh đạo, chỉ đạo của Đảng và Nhà nước, đồng thời tăng cường sức mạnh đoàn kết dân tộc, bảo vệ lợi ích quốc gia dân tộc một cách linh hoạt, sáng tạo.
Tư duy biện chứng trong tư tưởng Hồ Chí Minh là biểu hiện của một trí tuệ mẫn tiệp, một tầm nhìn chiến lược và một phương pháp cách mạng khoa học. Đó không chỉ là sản phẩm của sự tiếp thu tinh hoa tri thức nhân loại, mà còn là kết tinh từ thực tiễn cách mạng Việt Nam. Việc học tập và vận dụng tư duy biện chứng của Hồ Chí Minh là nhiệm vụ quan trọng, góp phần phát triển đất nước theo hướng công bằng, dân chủ, văn minh trong bối cảnh thế giới đang thay đổi nhanh chóng và đầy biến động.
Th.s Nguyễn Tấn Tài – Giảng viên Tổ LLCT