1. Mở đầu
Trong bối cảnh xã hội tri thức và cách mạng công nghiệp 4.0, năng lực tư duy phản biện được xem là một trong những năng lực cốt lõi của người học ở bậc đại học. Sự bùng nổ thông tin, tốc độ thay đổi của khoa học – công nghệ và sự đa dạng về quan điểm xã hội khiến việc “biết suy nghĩ đúng” trở thành yêu cầu nền tảng. Ở đây, Logic học – khoa học nghiên cứu về các quy luật và hình thức của tư duy đúng đắn – đóng vai trò như nền móng của tư duy phản biện.
Không chỉ là một môn học trừu tượng, Logic học cung cấp cho sinh viên công cụ để phân tích, đánh giá và lập luận một cách có cơ sở, nhất quán và thuyết phục. Do đó, việc củng cố vị thế của Logic học trong chương trình giáo dục đại học không chỉ là yêu cầu học thuật, mà còn là nhu cầu cấp thiết để hình thành thế hệ trí thức có tư duy độc lập, lý tính và sáng tạo.
2. Logic học – nền tảng của tư duy hợp lý
Logic học, từ thời Aristotle đến nay, luôn được xem là khoa học về tư duy đúng đắn. Nó nghiên cứu cấu trúc, quy luật và hình thức của tư duy, nhằm đảm bảo rằng con người khi suy nghĩ và lập luận không rơi vào mâu thuẫn, sai lầm hoặc ngụy biện.
Các khái niệm cơ bản như khái niệm, phán đoán, suy luận chính là ba hình thức tư duy cốt lõi giúp con người nhận thức thế giới một cách hệ thống. Logic học không quan tâm đến nội dung cụ thể của tư tưởng, mà tập trung vào hình thức và cấu trúc lập luận, để xác định xem một suy luận có hợp lệ hay không.
Nhờ đó, sinh viên học Logic học không chỉ được rèn luyện khả năng tư duy chặt chẽ, mà còn học cách phân tích vấn đề theo cấu trúc, nhận ra các mối quan hệ giữa tiền đề và kết luận, giữa giả thiết và hệ quả. Đây chính là nền tảng của tư duy phản biện – khả năng xem xét, đánh giá và phản bác lập luận dựa trên tiêu chí logic chứ không phải cảm tính.
3. Mối quan hệ giữa Logic học và tư duy phản biện
Tư duy phản biện (critical thinking) là quá trình đánh giá thông tin, quan điểm và lập luận để đưa ra kết luận có căn cứ. Logic học cung cấp cho tư duy phản biện công cụ hình thức hóa và kiểm chứng.
Cụ thể:
Như vậy, Logic học chính là xương sống lý thuyết của tư duy phản biện. Nếu tư duy phản biện là năng lực “đặt câu hỏi và đánh giá”, thì Logic học là “ngôn ngữ” và “phương pháp” giúp quá trình đó diễn ra chính xác và khách quan.
4. Vai trò của Logic học trong giáo dục đại học
Trong môi trường đại học, nơi sinh viên được kỳ vọng phát triển năng lực tư duy độc lập, Logic học có ba vai trò nổi bật:
(1) Công cụ rèn luyện tư duy khoa học
Logic học giúp sinh viên hiểu rằng mọi tri thức đều cần được xây dựng trên nền tảng hợp lý. Khi nghiên cứu, viết luận hoặc bảo vệ quan điểm, sinh viên được trang bị kỹ năng nhận diện cấu trúc lập luận, phân biệt giữa chứng cứ và ý kiến, giữa suy luận hợp lệ và ngụy biện.
(2) Cơ sở cho phương pháp nghiên cứu và viết học thuật
Trong quá trình viết bài luận, khóa luận hoặc nghiên cứu khoa học, Logic học giúp sinh viên tổ chức nội dung theo trình tự hợp lý: từ định nghĩa, luận điểm, dẫn chứng đến kết luận. Những sinh viên được rèn luyện logic thường viết rõ ràng, lập luận mạch lạc và có khả năng thuyết phục cao.
(3) Góp phần hình thành nhân cách trí thức
Logic học dạy người học thái độ tôn trọng sự thật, nhất quán trong tư duy, tránh ngụy biện và cảm tính. Đây là phẩm chất quan trọng của người trí thức – người không chỉ “biết” mà còn “biết đúng”, và có khả năng phản biện lại những gì sai lệch hoặc thiếu cơ sở.
5. Thực trạng và thách thức trong giảng dạy Logic học hiện nay
Mặc dù Logic học có vai trò quan trọng, song thực tế cho thấy môn học này thường bị xem là “khó”, “trừu tượng”, hoặc “không thiết thực”. Nhiều sinh viên học Logic học chỉ để thi qua môn, chứ chưa thấy được giá trị ứng dụng của nó trong đời sống và học tập.
Nguyên nhân có thể đến từ:
Để khắc phục, giảng viên cần đổi mới phương pháp dạy học, đưa logic vào tình huống thực tế: phân tích tin giả, tranh luận chính trị, hoặc đánh giá lập luận trong nghiên cứu khoa học. Ngoài ra, việc kết hợp công nghệ (AI, phần mềm logic học, trò chơi tư duy) có thể giúp môn học trở nên sinh động và gần gũi hơn.
6. Kết luận
Logic học không chỉ là một môn học triết lý khô khan mà là công cụ sống còn của tư duy khoa học và phản biện. Trong giáo dục đại học hiện nay, nơi mục tiêu không chỉ là “truyền đạt tri thức” mà còn là “rèn luyện năng lực tư duy”, Logic học giữ vị trí đặc biệt: nó dạy sinh viên cách suy nghĩ đúng, nói có lý và phản biện có căn cứ.
Đưa Logic học trở lại vị thế trung tâm trong chương trình đào tạo chính là đầu tư cho nền tảng tư duy của cả xã hội tri thức. Một thế hệ biết tư duy logic sẽ là một thế hệ biết cách đối thoại, phản biện và sáng tạo — những phẩm chất không thể thiếu của công dân trong thời đại mới.
Th.s Trần Thị Dung – Giảng viên Bộ môn LLCT