Trong tiến trình phát triển của nghiên cứu văn học thế kỷ XX và đầu thế kỷ XXI, lý thuyết văn học không chỉ mở rộng biên độ diễn giải văn bản mà còn tái cấu trúc căn bản cách con người hiểu về ngôn ngữ, chủ thể và văn hóa. Trong bối cảnh đó, Lý thuyết văn học (Literary Theory: A Very Short Introduction) của Jonathan Culler nổi lên như một công trình nhập môn tiêu biểu, vừa có khả năng hệ thống hóa những vấn đề cốt lõi của lý thuyết, vừa gợi mở một thái độ tiếp cận linh hoạt, phản tư và phê phán đối với văn học.
Khác với nhiều giáo trình trình bày lý thuyết theo lối liệt kê trường phái, Culler không xem lý thuyết văn học là một tập hợp học thuyết đóng kín hay một “kho công cụ” sẵn có để áp dụng máy móc vào văn bản. Thay vào đó, ông tiếp cận lý thuyết như một không gian tư duy liên ngành, nơi các vấn đề của văn học giao thoa với triết học, ngôn ngữ học, phân tâm học, nhân học và chính trị học. Theo Culler, điều làm nên giá trị của lý thuyết không nằm ở việc cung cấp những câu trả lời cuối cùng, mà ở khả năng đặt lại các câu hỏi nền tảng: văn học là gì, ý nghĩa được tạo ra như thế nào, vai trò của tác giả và người đọc ở đâu, và vì sao văn bản văn học luôn mở ra nhiều cách hiểu khác nhau.
Một trong những đóng góp quan trọng của cuốn sách là việc làm rõ tính lịch sử và tính quy ước của khái niệm “tính văn học”. Culler chỉ ra rằng văn học không phải là một phạm trù tự nhiên, bất biến, mà được xác lập thông qua những quy ước đọc, những thiết chế văn hóa và những hệ hình tư duy cụ thể. Cách tiếp cận này giúp người học vượt qua quan niệm thuần túy thẩm mỹ hoặc duy bản chất về văn học, để nhìn nhận văn học như một thực hành diễn ngôn, luôn vận động trong những điều kiện lịch sử – xã hội nhất định.
Bên cạnh đó, Lý thuyết văn học dành sự quan tâm đáng kể cho vai trò của ngôn ngữ và diễn giải. Dựa trên những gợi ý từ cấu trúc luận và hậu cấu trúc luận, Culler nhấn mạnh rằng ý nghĩa không tồn tại như một thực thể cố định nằm sẵn trong văn bản, mà được sản sinh trong quá trình tương tác giữa văn bản, các mã văn hóa và năng lực diễn giải của người đọc. Quan điểm này không nhằm phủ nhận tính khách quan của văn bản, mà ngược lại, làm nổi bật tính đa trị và tính mở vốn là đặc trưng của văn học. Văn bản văn học, do đó, trở thành một không gian đối thoại, nơi các cách đọc không ngừng va chạm, bổ sung và thách thức lẫn nhau.
Đáng chú ý, Culler cũng dành một phần quan trọng để bàn về chủ thể—tác giả và người đọc—trong lý thuyết văn học hiện đại. Ông cho thấy sự chuyển dịch từ mô hình “tác giả – ý định” sang việc nhấn mạnh vai trò của diễn ngôn, cấu trúc và người đọc không phải là sự phủ định đơn giản, mà là kết quả của những thay đổi sâu sắc trong tư duy về ngôn ngữ và quyền lực. Qua đó, cuốn sách giúp người học hiểu rõ hơn vì sao các tranh luận về “cái chết của tác giả”, về tính bất ổn của chủ thể hay về quyền lực của diễn ngôn lại trở thành trung tâm của lý thuyết văn học đương đại.
Một ưu điểm nổi bật khác của Lý thuyết văn học là thái độ học thuật cân bằng và tỉnh táo của Jonathan Culler. Ông không tuyệt đối hóa lý thuyết như một hệ thống chân lý, nhưng cũng không xem lý thuyết là thứ xa rời thực tiễn đọc văn. Trái lại, Culler coi lý thuyết như một hình thức tự ý thức của hoạt động đọc, giúp người nghiên cứu nhận diện những giả định, định kiến và giới hạn trong cách tiếp cận văn bản của chính mình. Chính thái độ này khiến cuốn sách không chỉ có giá trị nhập môn, mà còn có ý nghĩa lâu dài đối với việc hình thành tư duy nghiên cứu độc lập.
Về mặt sử dụng, Lý thuyết văn học đặc biệt phù hợp với sinh viên đại học, học viên cao học và những người mới tiếp cận lý thuyết văn học. Cuốn sách cung cấp một nền tảng khái niệm vững chắc mà không rơi vào giản lược, đồng thời khuyến khích người đọc tiếp tục đào sâu vào các hướng nghiên cứu cụ thể. Đối với giảng dạy, đây là một văn bản lý tưởng để mở đầu cho các học phần về lý thuyết và phê bình văn học, cũng như để kích thích thảo luận học thuật trong lớp học.
Tóm lại, Lý thuyết văn học của Jonathan Culler là một công trình nhập môn giàu giá trị học thuật, góp phần định hình cách tiếp cận văn học như một thực hành tư duy phê phán. Với lối trình bày mạch lạc, lập luận chặt chẽ và tinh thần đối thoại cởi mở, cuốn sách không chỉ giúp người đọc hiểu lý thuyết văn học, mà còn học được cách suy nghĩ cùng lý thuyết—một yêu cầu thiết yếu của nghiên cứu văn học trong bối cảnh học thuật đương đại.
LƯU ĐỨC DUY