Đầu năm 2022, thế giới chứng kiến một sự kiện chính trị - an ninh quốc tế chưa từng có trong hơn 30 năm kể từ khi Chiến tranh lạnh kết thúc. Đó là, trong 3 ngày từ 10 - 12/01/2022, tại Geneve và Brussels diễn ra các cuộc đàm phán giữa Nga với Mỹ và Liên minh quân sự Bắc Đại Tây Dương (NATO) về nội dung bản dự thảo do Nga đề xuất của Hiệp ước bảo đảm an ninh Nga - Mỹ và Nga - NATO. Phía Mỹ và NATO cho rằng những đề xuất của Nga trong văn kiện này có ý nghĩa như là “tối hậu thư” và không thể chấp nhận được.
* Nội dung của Hiệp ước bảo đảm an ninh Nga - Mỹ và Nga – NATO
Ngày 15/12/2021, Bộ Ngoại giao Nga trao cho phía Mỹ và NATO dự thảo Hiệp ước bảo đảm an ninh Nga - Mỹ và Nga - NATO. Ngày 17/12/2021, Nga cho công bố toàn bộ văn bản dự thảo này trên các phương tiện truyền thông. Theo phía Nga, Hiệp ước bảo đảm an ninh Nga - Mỹ và Nga - NATO được soạn thảo phù hợp với luật pháp quốc tế và dựa trên nhiều văn kiện có giá trị pháp lý. Đó là: Hiến chương Liên Hợp quốc; Tuyên bố năm 1970 về các nguyên tắc luật pháp quốc tế về quan hệ hữu nghị và hợp tác giữa các quốc gia theo Hiến chương Liên Hợp quốc; Tuyên bố Helsinki của Hội nghị về an ninh và hợp tác ở châu Âu năm 1975; Tuyên bố Manila năm 1982 về giải quyết hòa bình các tranh chấp quốc tế; Hiến chương về an ninh châu Âu năm 1999; Định ước cơ bản về quan hệ Nga - NATO ký năm 1997, trong đó NATO cam kết không kết nạp các nước Đông Âu đã từng là thành viên của hệ thống xã hội chủ nghĩa.
Trên cơ sở đó, Nga đề nghị Mỹ và NATO đàm phán để ký kết Hiệp ước bảo đảm an ninh có giá trị ràng buộc về pháp lý. Nội dung Hiệp ước bảo đảm an ninh Nga - Mỹ gồm 11 điều khoản:
Điều 1. Mọi hành động của Nga và Mỹ phải dựa trên cơ sở các nguyên tắc là an ninh của hai bên phụ thuộc nhau, không thể tách rời và bình đẳng.
Điều 2. Nga và Mỹ không sử dụng lãnh thổ của nước khác để chuẩn bị hoặc tiến hành các hành động tấn công quân sự nhằm vào nhau.
Điều 3. Mỹ cam kết không tiếp tục mở rộng NATO về phía Đông và không kết nạp các nước đã từng là thành viên của Liên Xô trước đây vào NATO.
Điều 4. Mỹ cam kết không thiết lập căn cứ quân sự ở các nước đã từng là thành viên của Liên Xô trước đây nhưng chưa phải là thành viên NATO; Mỹ cũng không sử dụng cơ sở hạ tầng của những quốc gia này để tiến hành các hoạt động quân sự và cũng không hợp tác quân sự với những quốc gia này.
Điều 5. Mỹ và Nga không tiến hành các cuộc tập trận quân sự với kịch bản sử dụng vũ khí hạt nhân và cũng không tạo điều kiện cho các nước phi hạt nhân sử dụng loại vũ khí này.
Điều 6. Hai bên cam kết không triển khai các lực lượng quân sự và vũ khí ở những khu vực mà việc triển khai đó sẽ bị bên kia coi là mối đe dọa đối với an ninh quốc gia của họ, kể cả trong khuôn khổ nghĩa vụ đã từng ký kết với các tổ chức quốc tế, các đồng minh quân sự hoặc các liên minh.
Điều 7. Hai bên hạn chế máy bay ném bom hạng nặng được trang bị vũ khí hạt nhân cũng như vũ khí thông thường hoạt động ở những khu vực bên ngoài không phận quốc gia mà từ đó có thể tấn công các mục tiêu trên lãnh thổ của phía bên kia.
Điều 8. Hai bên hạn chế sự hiện diện của tàu chiến ở những khu vực bên ngoài lãnh hải quốc gia mà từ đó có thể tấn công các mục tiêu trên lãnh thổ của phía bên kia.
Điều 9. Hai bên cam kết không triển khai vũ khí hạt nhân ở nước ngoài, đồng thời thu hồi số vũ khí hạt nhân đã được triển khai ở nước ngoài và dỡ bỏ các cơ sở hạ tầng được sử dụng cho việc triển khai vũ khí hạt nhân bên ngoài lãnh thổ quốc gia.
Điều 10. Các bên không triển khai vũ khí và lực lượng ở những khu vực mà bên kia coi đó là mối đe dọa đối với an ninh quốc gia của họ.
Điều 11. Các bên không triển khai tên lửa tầm trung và tầm ngắn ở nước ngoài và ở những khu vực có thể tấn công các mục tiêu trên lãnh thổ của phía bên kia.
Nội dung Hiệp ước bảo đảm an ninh Nga - NATO gồm 9 điều khoản:
Điều 1. NATO cam kết sẽ không tiếp tục mở rộng, bao gồm không kết nạp Ukraine và Gruzia làm thành viên.
Điều 2. Nga và NATO cam kết sẽ không triển khai tên lửa tầm trung và tầm ngắn ở những khu vực được coi là có thể tấn công các mục tiêu lãnh thổ của nhau.
Điều 3. Nga và NATO thỏa thuận giải quyết mọi tranh chấp bằng biện pháp hòa bình và hạn chế sử dụng vũ lực.
Điều 4. Nga và NATO cam kết không tạo ra các điều kiện mà bên kia có thể coi là mối đe dọa đối với an ninh quốc gia của họ.
Điều 5. Nga và NATO không coi nhau là đối thủ.
Điều 6. NATO cam kết không tiến hành các hành động quân sự ở Ukraine, ở Đông Âu, khu vực bên ngoài Kavkaz và Trung Á.
Điều 7. NATO cam kết không triển khai thêm lực lượng quân sự và vũ khí bên ngoài các nước Đông Âu mà liên minh này đã từng hiện diện ở đó trước tháng 5/1997, ngoại trừ những trường hợp ngoại lệ khi có được sự đồng thuận của Nga và các thành viên NATO;
Điều 8. Các bên không tiến hành các cuộc tập trận và các hoạt động quân sự có quy mô lực lượng lớn hơn lữ đoàn trong các khu vực biên giới đã được thỏa thuận trước, đồng thời thường xuyên trao đổi thông tin về các cuộc diễn tập quân sự;
Điều 9. Thiết lập đường dây liên lạc để các bên có thể liên hệ trong tình huống khẩn cấp.
* Vì sao Nga đề xuất ký kết Hiệp ước bảo đảm an ninh Nga - Mỹ và Nga - NATO vào thời điểm này :
Thứ nhất, sau hơn 30 năm cầm quyền, Tổng thống V.Putin đã đưa nước Nga vượt qua vô vàn khó khăn để thoát khỏi cuộc khủng hoảng toàn diện sau khi Liên Xô sụp đổ và làm phá sản chiến lược "tiếp tục làm tan rã nước Nga như một quốc gia có chủ quyền" của Mỹ. Hiện nay nước Nga đã phát triển ổn định, đứng vững trước mọi thử thách từ Mỹ và NATO. Đã đến lúc, Nga yêu cầu Mỹ và NATO phải đảm bảo nền an ninh công bằng cho nước Nga.
Thứ hai, hiện nay, nước Nga đứng trước nguy cơ "nhãn tiền" bị chiến tranh xâm lược từ NATO. Mỹ và NATO đã bố trí lực lượng quân sự và không ngừng tiến hành các cuộc tập trận quy mô lớn trên lãnh thổ các nước thành viên ở Đông Âu như Ba Lan, sát biên giới Nga, và trên Biển Đen; Mỹ triển khai hệ thống đánh chặn tên lửa ở Đông Âu và sắp tới đây Mỹ sẽ bố trí loại vũ khí siêu vượt âm ở Ukraine. Khi đó, thời gian bay của tên lửa siêu vượt âm của Mỹ đánh chặn các mục tiêu trên lãnh thổ Nga chỉ trong khoảng 4 - 5 phút. Đây là hiểm họa đối với an ninh quốc gia của Nga. Bộ trưởng Bộ Quốc phòng Nga Sergay Shoygu cho biết, mặc dù Ukraine chưa gia nhập NATO nhưng Mỹ đã trang bị các loại vũ khí tấn công và huấn luyện cho quân đội nước này. Ngoài ra, các công ty quân sự tư nhân của Mỹ đã hiện diện ở miền đông Ukraine. Trong bối cảnh đó, Tổng thống V.Putin đã phải điều chính chính sách hạt nhân, theo đó, Nga sẽ sử dụng vũ khí hạt nhân để đáp trả các cuộc tấn công xâm lược bằng vũ khí thông thường hoặc hạt nhân. Trong Thông điệp Liên bang năm 2021, Tổng thống Nga V.Putin buộc phải nêu rõ về “lằn ranh đỏ” trong quan hệ với Mỹ và NATO. Trong đó, NATO không được kết nạp Ukraine.
Thứ ba, hiện nay, Mỹ coi Ukraine là đồng minh ngoài NATO và đang ủng hộ toàn diện cho chính quyền Kiev thực hiện mưu đồ tái chiếm Crimea và sử dụng sức mạnh quân sự để giải phóng hai tỉnh ly khai Donetsk và Lugansk ở miền Đông. Toan tính này của Mỹ ẩn chứa hiểm họa đối đầu quân sự với Nga và có thể dẫn tới cuộc chiến tranh lớn ở châu Âu.
* Kết quả đàm phán Nga - Mỹ và Nga – NATO: Trong cuộc họp báo được tổ chức sau khi kết thúc cuộc đàm phán Nga -Mỹ ở Geneve, Thứ trưởng Ngoại giao Mỹ Wendy Sherman nhấn mạnh: “Không ai có thể áp đặt ý kiến của họ về chính sách đối ngoại của Mỹ, NATO hay bất kỳ quốc gia nào. Chúng tôi sẽ tiếp tục chính sách mở cửa của NATO. Chúng tôi sẽ không đưa ra quyết định thay cho Ukraine về việc quốc gia này có gia nhập NATO hay không, cũng không đưa ra quyết định thay cho NATO mà không có sự tham dự của họ”. Tổng thư ký NATO Jens Stoltenberg tuyên bố: “Tất cả các đồng minh của NATO đều đoàn kết theo nguyên tắc của liên minh là mỗi quốc có quyền tự do lựa chọn con đường của mình. Chỉ có Ukraine và 30 thành viên NATO mới có thể quyết định thời điểm Kiev trở thành thành viên của liên minh. Nga không có quyền phủ quyết việc Ukraine có thể tham gia liên minh này hay không. Các đồng minh sẵn sàng hỗ trợ Ukraine trên con đường trở thành thành viên NATO. Sự mở rộng của NATO đã và vẫn là nền tảng trong việc truyền bá tự do và dân chủ ở châu Âu". Như vậy, Mỹ và NATO đã bác bỏ những yêu cầu then chốt của Nga và chỉ chấp nhận đàm phán về hạn chế vũ khí trang bị.
Ngày 16/01/2022, Ngoại trưởng Mỹ Anthony Blinken và Tổng thư ký NATO Jens Stoltenberg có cuộc thảo luận qua điện thoại về các bước tiếp theo trong quan hệ với Nga sau cuộc họp của Hội đồng Nga - NATO ngày 12/01/2022 và cho biết Mỹ và NATO sẵn sàng tiếp tục các cuộc đàm phán với Nga. Tổng Thư ký NATO Jens Stoltenberg cho biết, NATO sẽ tiếp tục đối thoại với Nga về những điều khoản khác trong dự thảo Hiệp ước như hạn chế triển khai vũ khí, ngoại trừ điều khoản NATO cam kết không kết nạp Ukraine. Trong khi đó, Thứ trưởng Ngoại giao Nga Sergei Ryabkov cho biết: “Phía Nga cần nhận được những đảm bảo chắc chắn rằng Ukraine và Gruzia sẽ không bao giờ trở thành thành viên NATO chứ không phải là các cuộc thảo luận suông, những lời hứa nửa vời và những cách giải thích sai thường xảy ra trong các cuộc đàm phán đằng sau các cánh cửa đóng kín”. Do đó, Nga sẽ quyết định có tiếp tục các cuộc đàm phán với Mỹ và NATO hay không chỉ sau khi nhận được câu trả lời bằng văn bản về những yêu cầu này. Còn Thứ trưởng Ngoại giao Nga Alexander Grushko cho biết: “Nga sẽ áp dụng nhiều biện pháp kỹ thuật - quân sự hợp pháp một khi nhận thấy bị đe dọa thực sự đối với an ninh quốc gia của mình để vô hiệu hóa các mối đe dọa. Khi đó, quan hệ giữa Nga và NATO sẽ đứng trước những hậu quả cực kỳ nghiêm trọng và khó lường đối với an ninh của châu Âu".
Tổng thống V.Putin cho biết, trong trường hợp Mỹ và NATO từ chối cam kết ký Hiệp ước bảo đảm an ninh, Nga sẽ áp dụng các biện pháp đáp trả khác nhau. Trả lời câu hỏi của các nhà báo về khả năng Nga bố trí tên lửa siêu vượt âm ở Cuba và Venezuela, Thứ trưởng Ngoại giao Nga Sergei Ryabkov không xác nhận cũng không phủ định khả năng này. Hiện nay, các biện pháp kỹ thuật - quân sự của Nga để đáp trả việc Mỹ và NATO khước từ yêu cầu của Nga. Câu trả lời là Nga đã tiến hành ‘‘Chiến dịch quân sự đặc biệt’’ tại Ucraine từ ngày 24/2/2022
Th.S Nguyễn mậu Minh, Trưởng Bộ môn LLCT