Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) là một tổ chức khu vực quan trọng, ra đời năm 1967, nhằm thúc đẩy hợp tác và liên kết giữa các nước Đông Nam Á. Với vị trí địa – chính trị đặc biệt, Việt Nam được xem là cầu nối quan trọng của lục địa Đông Dương với khu vực Đông Nam Á hải đảo. Sau gần ba thập kỷ gia nhập ASEAN (1995–2025), Việt Nam đã trở thành một thành viên năng động, đóng góp thiết thực vào quá trình xây dựng Cộng đồng ASEAN. Trong bối cảnh thế giới đang chuyển biến phức tạp bởi cạnh tranh nước lớn, chuyển đổi số và biến đổi khí hậu, việc nghiên cứu mối quan hệ giữa Việt Nam và ASEAN hiện nay mang ý nghĩa lý luận và thực tiễn to lớn, phản ánh nỗ lực chung vì một khu vực hòa bình, ổn định và phát triển bền vững.
Việt Nam chính thức gia nhập ASEAN vào ngày 28/7/1995, đánh dấu một cột mốc quan trọng trong tiến trình hội nhập khu vực và quốc tế. Sự kiện này không chỉ mở ra thời kỳ mới trong quan hệ đối ngoại của Việt Nam mà còn giúp ASEAN mở rộng không gian hợp tác, hướng tới toàn diện Đông Nam Á. Quan hệ Việt Nam – ASEAN được định hình dựa trên những nguyên tắc cơ bản của Hiệp ước Thân thiện và Hợp tác (TAC) năm 1976, trong đó đề cao đồng thuận, không can thiệp vào công việc nội bộ, bình đẳng và hợp tác cùng có lợi. Về phía Việt Nam, đường lối đối ngoại độc lập, tự chủ, đa phương hóa và đa dạng hóa quan hệ quốc tế đã tạo điều kiện thuận lợi để Việt Nam hội nhập sâu rộng vào các cơ chế của ASEAN, đồng thời khẳng định hình ảnh một thành viên chủ động và trách nhiệm.
Về chính trị – an ninh, Việt Nam luôn là một trong những thành viên tích cực thúc đẩy hợp tác khu vực. Việt Nam đã đăng cai thành công nhiều sự kiện lớn như Hội nghị Cấp cao ASEAN 2010 và 2020, góp phần nâng cao vị thế của Hiệp hội trên trường quốc tế. Thông qua các cơ chế như Diễn đàn Khu vực ASEAN (ARF), Hội nghị Bộ trưởng Quốc phòng ASEAN mở rộng (ADMM+), Việt Nam tích cực tham gia đối thoại và xây dựng lòng tin, đồng thời thúc đẩy việc tuân thủ Công ước Liên hợp quốc về Luật Biển (UNCLOS 1982) nhằm duy trì hòa bình, ổn định ở Biển Đông.
Về kinh tế, ASEAN hiện là một trong ba đối tác thương mại lớn nhất của Việt Nam, chỉ sau Trung Quốc và Hoa Kỳ. Kim ngạch thương mại hai chiều đạt hàng trăm tỷ USD mỗi năm, phản ánh sự gắn kết ngày càng chặt chẽ của nền kinh tế Việt Nam với khu vực. Việt Nam cũng tham gia tích cực vào các hiệp định thương mại nội khối như Hiệp định Thương mại Hàng hóa ASEAN (ATIGA), cũng như các hiệp định rộng lớn hơn như Hiệp định Đối tác Kinh tế Toàn diện Khu vực (RCEP). Nhờ đó, Việt Nam không chỉ mở rộng thị trường xuất khẩu mà còn tham gia sâu hơn vào chuỗi cung ứng khu vực, đồng thời thu hút đầu tư trực tiếp từ các nước ASEAN trong lĩnh vực sản xuất, du lịch và dịch vụ.
Về văn hóa – xã hội, Việt Nam và các nước ASEAN chú trọng hợp tác trong các lĩnh vực giáo dục, lao động, y tế và giao lưu nhân dân. Các chương trình trao đổi sinh viên, học bổng và đào tạo nghề góp phần nâng cao chất lượng nguồn nhân lực khu vực. Trong bối cảnh dịch bệnh COVID-19, Việt Nam đã phối hợp cùng ASEAN triển khai Quỹ Ứng phó COVID-19 và Kho dự phòng vật tư y tế, qua đó khẳng định tinh thần đoàn kết và trách nhiệm chung. Ngoài ra, hợp tác trong ứng phó biến đổi khí hậu, bảo vệ môi trường, chuyển đổi số và phát triển bền vững cũng ngày càng được thúc đẩy.
Tuy đạt được nhiều thành tựu, quan hệ Việt Nam – ASEAN vẫn đứng trước không ít thách thức. Trước hết, cạnh tranh chiến lược giữa các cường quốc, đặc biệt là Mỹ và Trung Quốc, đang tạo sức ép lên sự đoàn kết và thống nhất nội khối. Thứ hai, vấn đề Biển Đông tiếp tục là điểm nóng, khi lợi ích giữa các nước ASEAN còn khác biệt, dẫn tới những khó khăn trong việc đạt đồng thuận. Thứ ba, khoảng cách phát triển giữa các thành viên ASEAN vẫn lớn, khiến tiến trình liên kết kinh tế chưa thực sự đồng đều. Cuối cùng, các thách thức an ninh phi truyền thống như biến đổi khí hậu, an ninh nguồn nước, an ninh mạng và dịch bệnh đòi hỏi Việt Nam và ASEAN phải có sự phối hợp chặt chẽ, lâu dài và mang tính sáng tạo.
Trước bối cảnh phức tạp đó, Việt Nam xác định tiếp tục kiên trì chính sách đối ngoại “chủ động, tích cực, trách nhiệm” trong ASEAN. Việt Nam sẽ cùng các nước thành viên thúc đẩy đoàn kết nội khối, duy trì vai trò trung tâm của ASEAN trong cấu trúc khu vực đang định hình, đồng thời tăng cường hợp tác với các đối tác đối thoại như Mỹ, Trung Quốc, Nhật Bản, Ấn Độ, Liên minh châu Âu… Trong lĩnh vực kinh tế, Việt Nam hướng đến phát triển kinh tế số, kinh tế xanh và kinh tế tuần hoàn để thích ứng với yêu cầu của thời đại. Về an ninh, Việt Nam tiếp tục đóng vai trò cầu nối, thúc đẩy đối thoại và hợp tác dựa trên luật lệ, đặc biệt trong vấn đề Biển Đông. Những định hướng này hứa hẹn giúp quan hệ Việt Nam – ASEAN phát triển ngày càng thực chất, hiệu quả và bền vững.
Mối quan hệ Việt Nam – ASEAN hiện nay đã, đang và sẽ tiếp tục giữ vai trò chiến lược trong chính sách đối ngoại của Việt Nam cũng như trong tiến trình phát triển của ASEAN. Những thành tựu đạt được trong gần ba thập kỷ qua không chỉ khẳng định vị thế ngày càng cao của Việt Nam trong khu vực mà còn đóng góp tích cực vào việc xây dựng một Cộng đồng ASEAN gắn kết, thích ứng và thịnh vượng. Trong bối cảnh ASEAN hướng tới Tầm nhìn Cộng đồng 2025 và xa hơn là 2045, sự tham gia chủ động, sáng tạo và trách nhiệm của Việt Nam sẽ là nhân tố quan trọng để Hiệp hội duy trì được sức sống, bản sắc và vai trò trung tâm trong cấu trúc khu vực châu Á – Thái Bình Dương đang biến đổi nhanh chóng.
Nguyễn Thanh Sinh
Khoa Quan hệ Quốc tế và Quan hệ Công chúng