Làng Thạc Gián là một làng cổ tại Đà Nẵng từ thế kỉ 15, nay thuộc phường Chính Gián, quận Thanh Khê. Tên chữ Nho của làng là 碩澗 mà một số từ điển Hán-Việt chỉ ghi chữ 澗 âm "giản" là ghi thiếu, vì theo phiên thiết phải là âm "gián". Toạ lạc ở kiệt 402 đường Lê Duẩn, thuộc phường Chính Gián, quận Thanh Khê, Đình làng Thạc Gián đến nay vẫn còn giữ được những nét đặc trưng của đình làng Việt. Năm 2007, Đình Thạc Gián đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch xếp hạng là di tích kiến trúc nghệ thuật cấp quốc gia.
Đình Thạc Gián được kết cấu theo kiểu nhà 3 gian, 2 chái, chính điện và hậu tẩm với 5 hàng cột gỗ tròn quý hiếm, mỗi hàng có 6 cột đứng trên hai hàng đá tán, lớp dưới đá hình bát giác lớn, hàng trên là đá tròn theo kiểu quả quý rợ, nhỏ hơn trông rất đẹp mắt cùng với 4 bộ vì kèo tỉ mẩn, chạm khắc công phu. Mái ngói âm dương phủ màu xanh nhạt cùng với nóc hình lưỡng long chầu nguyệt được ghép bằng các mảnh sành sứ, các bờ góc hình quy, phượng, mái hiên gắn đĩa men lam làm ta liên tưởng tới các lăng tẩm ở cố đô Huế. Hậu tẩm được xây bằng gạch thẻ theo lối vòm cuốn. Đình là nơi dân làng thờ Thành hoàng và Phi vận tướng quân Nguyễn Phục, quê tỉnh Hải Dương, vị quan tài ba của triều Lê bị xử trảm oan nghiệt tại xóm Đồng khi thuyền lương nhu đến trễ do bão tố. Trước cửa chính điện có hai pho tượng nghê ngồi đối thủ với nhau như canh gác đêm ngày và phía hai bên bức bình phong là hai pho tượng voi to lớn, màu trắng đứng ngẩng cao vòi nhìn vào phía cửa đình rất uy nghi. Ngày xưa, hai gian tả, hữu trước đình là nơi dành để hội họp của các bậc kỳ lão, hương thân, chức sắc trong làng. Hai gian nhà này cũng là nơi để chủ bái sửa soạn áo quần, mũ mão, các đồ đệ, học trò tập trung và các nghi thức khác chuẩn bị tiến hành mỗi khi lễ lạt diễn ra. Phía đông bắc của đình là miếu âm linh, sau đình là nhà hồi hương, còn gọi dịch trạm để cho khách khứa, quan lại tuần du, quân lính đi đưa văn thư ăn uống, nghỉ ngơi mỗi khi dừng chân. Bên hướng tây nam là nhà trù, dùng làm nơi nấu nướng, dọn cỗ dâng cúng tại đình.
Bên cạnh giá trị về kiến trúc của một ngôi đình còn giữ nguyên nét cổ của đình làng Việt, nơi đây còn lưu giữ nhiều giá trị Hán Nôm. Đặc biệt bia đá bằng chữ Hán và Nôm ghi lại lịch sử hình thành, các giai đoạn trùng tu tôn tạo của đình.
Văn bia Đình làng Thạc Gián
Phiên âm:
Đình làng Thạc Gián
Làng Thạc Gián được hình thành vào ("tiến" 進: vào) thời kì quốc gia Đại Việt khai thị ư nam phương (chữ quốc ngữ mặt sau bia ghi: mở mang về phương Nam).
Địa danh làng Thạc Gián được ghi vào (các chữ Nôm "về" 皮 trong văn bia này đều đọc là "vào") sử sách thời Lê triều đại vua ("quân" 君: vua) Lê Trang Tông niên hiệu Thuận Bình thất niên.
Danh xưng bổn làng Thạc Gián do chư (諸: các) bậc tiền nhân dựa theo ("thuật" 述: noi theo) phong thuỷ thổ nhưỡng xưng danh.
碩地風光雲影陀山朝顯應
澗磐水聚露沾廣澤震儀靈
Thạc địa phong quang vân ảnh đà sơn triêu hiển ứng
Gián bàn thuỷ tụ lộ triêm quảng trạch chấn nghi linh
Triều Lê trung hưng đệ thập ngũ thế kỉ nhân dân bổn xã Thạc Gián hợp đồng kiến tạo ngôi đình làng Thạc Gián bằng tranh tre.
Ngôi đình làng Thạc Gián được tạo lập chiếu (照: noi theo) di lưu (遺流: để lại lưu truyền) hồn thiêng giang sơn vào tân (新: mới) quê nơi bờ cõi tổ quốc vào khai mở về nam phương.
Đình làng với ("ư" 於: với) thiết chế đậm đà bản sắc dân tộc Việt Nam.
Nguyễn triều Duy Tân đệ tam niên tôn tạo ngôi đình bằng vôi ("hôi" 灰: vôi) gạch ("chuyên" 磚: gạch nung) ngói âm dương.
Bảo Đại đệ bát niên gia tu bổ nhi tăng mĩ (tu bổ thêm cho đẹp hơn).
Trải qua bốn ("tứ" 四: 4) thế kỉ giờ ngôi đình làng Thạc Gián hoàn thị (還是: vẫn còn) với thời gian.
Tuế thứ Đinh Hợi dương lịch nhị thiên linh thất niên bát nguyệt nhị thập thất nhật đình làng Thạc Gián được công nhận di tích quốc gia thị (示: yết thị, cáo thị cho mọi người biết) quyết định của Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch.
Kim dĩ (今以: đến nay) bảo tồn giá trị lịch sử văn hoá bản nguyên đình làng Thạc Gián.
[...]
Trùng tu tôn tạo ngôi đình làng Thạc Gián vi chi (為之: được xem là) bảo tồn truyền thống văn hoá dân tộc nền ("cơ" 基: nền) nếp gia phong hồn quê cũ.
Tư giả lập văn bia ngôn thị thực bổn làng đồng tri (Lập văn bia kể thật cho bổn làng cùng biết).
Hiện nay, Đình làng Thạc Gián là địa điểm tổ chức và duy trì nhiều lễ hội truyền thống đặc sắc, thu hút khách du lịch. Khi đến đây, du khách sẽ được tận hưởng một không khí thanh tịnh, chiêm ngưỡng những kiến trúc cổ và khám phá những giá trị Hán Nôm mà Đình Thạc Gián đang lưu giữ.
Kim Bài
(Sưu tầm – biên soạn)