Sau khi xuất bản tác phẩm triết học Chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa kinh nghiệm phê phán (1908), Lênin lại tiếp tục đi sâu nghiên cứu triết học, đặc biệt là nghiên cứu phép biện chứng duy vật. Có lẽ Lênin định viết một tác phẩm triết học về vấn đề này nhưng chưa kịp hoàn thành. Lênin chỉ để lại cho chúng ta Tập bút ký, mà ngày nay tập hợp lại xuất bản thành sách với tên gọi Bút ký triết học bao gồm những bản tóm tắt, những đoạn trích, những ghi chú về các cuốn sách và những bài viết, những ghi chú, những nhận xét của Lênin. Tác phẩm Bút ký triết học lần đầu tiên xuất bản vào năm 1929-1930 và sau đó được bổ sung và hoàn thiện dần.

Bút ký triết học của Lênin chưa phải là một bộ sách hoàn chỉnh và chỉ được xuất bản sau khi Lênin mất, nhưng đây là một tác phẩm có ý nghĩa to lớn về nhiều mặt. Trước hết, tác phẩm Bút ký triết học cùng với tác phẩm Chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa kinh nghiệm phê phán (1908) đã đặt cơ sở lý luận về mặt triết học cho giai đoạn Lênin trong chủ nghĩa Mác. Trong tác phẩm này, trọng tâm chú ý của Lênin là phép biện chứng duy vật, ông đã kế thừa và cải tạo tư tưởng biện chứng trong lịch sử và đặc biệt là tư tưởng biện chứng của Hêghen. Học tập Mác trong việc phê phán và cải tạo phép biện chứng của Hêghen, từ đó phát triển phép biện chứng duy vật lên một trình độ cao mới, một giai đoạn mới.

Sau khi phong trào cách mạng ở Nga tạm thời thoái trào (sau thất bại của cách mạng 1905–1907), Lênin rời nước Nga sang Thụy Sĩ. Trong thời gian này, ông dành phần lớn thời gian để nghiên cứu sâu về triết học, đặc biệt là chủ nghĩa duy vật biện chứng của Marx – Engels.

Vào đầu thế kỷ XX tình hình thế giới diễn biến phức tạp, những mâu thuẫn của chủ nghĩa đế quốc trở nên gay gắt đẩy nhân loại vào cuộc đại chiến thế giới, các nước đế quốc tàn sát lẫn nhau, tình hình đó cũng tạo ra điều kiện thuận lợi để nổ ra cách mạng xã hội chủ nghĩa.

Phong trào cộng sản và công nhân lúc đó lại rơi vào cuộc khủng hoảng, đa số các lãnh tụ của Quốc tế II không nhận rõ tính chất đế quốc xâm lược của cuộc chiến tranh, đã đứng trên lập trường của chủ nghĩa sôvanh nước lớn, ủng hộ chính phủ tư sản tiến hành chiến tranh đế quốc, phản lại lợi ích giai cấp vô sản, không biết chớp thời cơ biến cuộc chiến tranh giữa các nước đế quốc thành nội chiến cách mạng, tiến hành cuộc cách mạng xã hội chủ nghĩa, lật đổ giai cấp tư sản thống trị ở nước mình. Lênin đã sớm nhận thức rõ những đặc trưng của thời đại mới, phân tích sâu sắc những mâu thuẫn của chủ nghĩa đế quốc và chỉ ra chủ nghĩa đế quốc là đêm trước của cuộc cách mạng của giai cấp vô sản. Nhưng đa số lãnh tụ của Quốc tế II đã chống lại tư tưởng của Lênin, đưa Quốc tế II vào con đường phá sản. Trước bước ngoặt mới của lịch sử và tình thế cách mạng, Lênin thấy cần thiết phải vũ trang cho đảng cộng sản và giai cấp công nhân lý luận cách mạng để nhận thức đúng về thời đại mới, về bản chất của cuộc chiến tranh đế quốc, về con đường đi lên của cách mạng vô sản.

Tình hình thế giới đó đặt ra vấn đề đối với Đảng Xã hội - Dân chủ là: đứng trên lập trường của giai cấp tư sản nước mình ủng hộ cuộc chiến tranh, đi xâm lược dân tộc khác, chống lại người anh em giai cấp vô sản của mình hay là chống lại cuộc chiến tranh đế quốc, biến cuộc chiến tranh đó thành cuộc nội chiến cách mạng, đánh đổ giai cấp tư sản thống trị. Các lãnh tụ của Quốc tế II đã chọn lập trường của giai cấp tư sản, phản bội lại giai cấp công nhân. Cơ sở lý luận của đường lối phản động đó là chủ nghĩa chiết trung và thuyết nguỵ biện.

Về mặt lý luận, Lênin phải đề cao phép biện chứng duy vật, chống lại thuật ngụy biện và chủ nghĩa chiết trung của những lãnh tụ Quốc tế II.

Bút ký triết học đặt cơ sở lý luận cho việc phê phán những tư tưởng duy tâm, siêu hình của các học giả tư sản, đặc biệt là chủ nghĩa chiết trung và thuyết ngụy biện của các lãnh tụ trong Quốc tế II.

Bút ký triết học đem lại phương pháp luận khoa học để Lênin và Đảng Cộng sản phân tích những đặc điểm của thời đại, của tình hình thế giới, đề ra những đường lối chiến lược cho cách mạng vô sản trong bước ngoặt của lịch sử đầu thế kỷ XX.

Tác phẩm Bút ký triết học được PGS. Nguyễn Bằng Tường giới thiệu một cách ngắn gọn, súc tích, dễ hiểu trong cuốn sách Giới thiệu tác phẩm “Bút ký triết học” của V.I. Lênin.

Về hoàn cảnh ra đời của tác phẩm, tác giả viết: “Sau khi xuất bản tác phẩm Chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa kinh nghiệm phê phán (1908), Lênin lại tiếp tục đi sâu nghiên cứu triết học, đặc biệt là nghiên cứu phép biện chứng duy vật. Có lẽ Lênin định viết một tác phẩm triết học về vấn đề này nhưng chưa kịp hoàn thành. Lênin chỉ để lại cho chúng ta Tập bút ký, mà ngày nay tập hợp lại xuất bản thành sách với tên gọi Bút ký triết học”.

Và bởi phép biện chứng là một nội dung chủ yếu của triết học Mác, nên trong cuốn sách, PGS. Nguyễn Bằng Tường tập trung giới thiệu những tư tưởng của Lênin về phép biện chứng duy vật. Đây cũng là vấn đề mà Lênin quan tâm nhất trong thời gian viết những trang bút ký này (1914-1915). Những tư tưởng của Lênin được tác giả trình bày qua các nội dung: về vấn đề phép biện chứng trong tác phẩm; về vấn đề nhận thức luận trong tác phẩm; về vấn đề lôgích học trong tác phẩm; về vấn đề thống nhất phép biện chứng, nhận thức luận và lôgích học. Cùng với đó, tác giả phân tích hai bài viết quan trọng của Lênin về phép biện chứng, mà Lênin viết để tóm tắt lại những suy nghĩ của mình và vạch ra hướng nghiên cứu tiếp theo, đó là bài viết “Dàn mục phép biện chứng (lôgích) của Hêghen” (viết khoảng năm 1915, giai đoạn cuối của việc nghiên cứu triết học, có tính chất tổng kết lại và nêu lên những vấn đề quan trọng về lý luận nhận thức duy vật) và bài viết “Về vấn đề phép biện chứng” (viết khoảng năm 1914-1915, là bài viết súc tích, ngắn gọn, tập trung bàn về phép biện chứng, có tính chất tổng kết những vấn đề về phép biện chứng sau khi Lênin đã nghiên cứu tư tưởng biện chứng của các nhà triết học như Hêraclít, Arixtốt, Hêghen…).

Cuốn sách Giới thiệu tác phẩm “Bút ký triết học” của V.I. Lênin là một trong bốn ấn phẩm giới thiệu các tác phẩm kinh điển của chủ nghĩa Mác - Lênin của PGS. Nguyễn Bằng Tường. Cuốn sách góp phần trong việc tìm hiểu và vận dụng học thuyết Mác - Lênin trong hoạt động thực tiễn xây dựng và bảo vệ đất nước ta hiện nay cũng như công cuộc xây dựng và bảo vệ tổ quốc của các quốc gia dân tộc trong mọi thời đại.

                                                …………………………………                                                       

ThS. Nguyễn Thị Hải Lên – Bộ môn Lý luận chính trị