Logic hình thức và logic phi hình thức là hai nhánh quan trọng của logic học, mỗi nhánh đảm nhiệm một vai trò khác nhau trong việc hình thành và phát triển tư duy lý luận. Trong giáo dục đại học hiện nay, yêu cầu về năng lực phân tích, lập luận và phản biện của sinh viên ngày càng cao; do đó, việc kết hợp cả hai loại logic trong đào tạo trở thành một nhu cầu thiết yếu. Mặc dù có cách tiếp cận khác nhau, logic hình thức và logic phi hình thức không tồn tại như hai hệ thống đối lập mà bổ trợ cho nhau nhằm xây dựng tư duy lý luận toàn diện.
Logic hình thức tập trung vào cấu trúc hình thức của lập luận, quan tâm đến tính hợp lệ của suy luận dựa trên quy tắc và mô hình nhất định. Những nội dung đặc trưng của logic hình thức bao gồm khái niệm, phán đoán, suy luận diễn dịch, các quy luật tư duy và hệ thống ký hiệu. Ưu điểm của logic hình thức là cung cấp cho người học khả năng tư duy chính xác, chặt chẽ, hạn chế sai lầm trong lập luận nhờ các quy tắc rõ ràng. Đây là cơ sở khoa học giúp sinh viên tiếp cận các môn học có tính lý luận cao như toán học, tin học, triết học và khoa học tự nhiên.
Trái lại, logic phi hình thức (informal logic) quan tâm đến lập luận trong ngôn ngữ tự nhiên và trong các tình huống thực tế như thảo luận, tranh luận, truyền thông hoặc phân tích lập luận trong đời sống. Logic phi hình thức chú trọng phát hiện và phân tích ngụy biện, đánh giá độ tin cậy của bằng chứng, phân tích ngữ cảnh, mục đích và tác động của lập luận. Do đó, nó đặc biệt hữu ích trong các lĩnh vực như khoa học xã hội, truyền thông, giáo dục, và nghiên cứu chính sách.
Mặc dù logic hình thức và logic phi hình thức có sự khác biệt, chúng lại có mối quan hệ tương hỗ. Logic hình thức cung cấp nền tảng về cấu trúc lập luận, trong khi logic phi hình thức giúp áp dụng các nguyên tắc đó vào ngữ cảnh thực tế. Nếu chỉ học logic hình thức, sinh viên dễ rơi vào suy nghĩ trừu tượng, thiếu khả năng vận dụng vào đời sống. Ngược lại, nếu chỉ học logic phi hình thức, việc phân tích lập luận có thể thiếu độ chính xác và hệ thống. Chính sự kết hợp hai loại logic mới giúp sinh viên phát triển tư duy lý luận sâu sắc, vừa chính xác vừa linh hoạt.
Trong đào tạo đại học, việc tích hợp giảng dạy logic hình thức và logic phi hình thức có thể được thực hiện thông qua các hoạt động như phân tích lập luận thực tế bằng mô hình logic hình thức, luyện tập nhận diện ngụy biện trong truyền thông, hoặc sử dụng bản đồ lập luận (argument mapping) để kết nối cấu trúc hình thức với ngữ nghĩa thực tiễn. Đồng thời, phương pháp giảng dạy cần gắn với các tình huống tranh luận, nghiên cứu tình huống và bài tập liên ngành để giúp sinh viên sử dụng logic như một công cụ tư duy hiệu quả.
Tóm lại, mối quan hệ giữa logic hình thức và logic phi hình thức là mối quan hệ bổ sung, tạo nên nền tảng toàn diện cho tư duy lý luận. Sự kết hợp của chúng giúp sinh viên vừa có khả năng lập luận chính xác về mặt cấu trúc, vừa biết vận dụng hợp lý trong bối cảnh thực tế — một năng lực cốt lõi mà giáo dục đại học hướng tới trong thời đại hiện nay.
Th.s Trần Thị Dung – Giảng viên Bộ môn LLCT